Kontakti jugoslovenskih komunista i ustaša između dva svetska rata već odavno nisu istoriografska nepoznanica. Jedno od tumačenja ove pojave nalazimo u knjizi starog istoričara Branislava Gligorijevića Kominterna, jugoslovensko i srpsko pitanje, objavljenoj pre gotovo 30 godina. Gligorijevićeva istraživanja pokazuju značajno preklapanje ciljeva KPJ i Pavelićevog pokreta početkom tridesetih godina, zbog čega čak ni čelni ljudi partije, poput Milana Gorkića i Vladimira Ćopića, nisu zazirali od komunikacije sa ustaškim liderima. U ustaškom pokretu Gorkić je video, čitamo u Gligorijevićevoj knjizi, “izraz porasta revolucionarnih tendencija u hrvatskom narodu”. Stellapolarebooks donosi deo poglavlja Gligorijevićeve knjige, koju je 1992. godine u Beogradu objavio Institut za savremenu istoriju.

Komunisti su kao moguće saveznike procenjivali sve pokrete po tome koliko se oni zalažu za otcepljenje, odnosno za razbijanje Jugoslavije. U pismu IKKI [Izvršni komitet komunističke internacionale] rukovodstvu KPJ, upućenom maja 1930. godine, traženo je, pored ostalog, da partija zaključuje “borbene sporazume” s onim grupama nacionalno-revolucionarnih pokreta koji zastupaju oružanu borbu protiv diktaturte, u mesnim ili širim razmerama.¹

Od svih građanskih grupacija za komuniste je politički najprivlačnija bila Hrvatska stranka prava (frankovci), kasnije ustaški pokret, po istovetnim nacionalnim ciljevima: razbijanje Jugoslavije i stvaranje samostalne hrvatske države. Razlike su bile najviše u metodu borbe: frankovci, odnosno ustaše, služili su se i terorom, dok su komunisti to smatrali iznimnim sredstvom i uglavnom zagovarali oružani ustanak masa.

[…]

Upravo zbog tih revolucionarnih ciljeva i oružane snage pažnja komunista je jedno vreme bila okrenuta ustaškom pokretu. Postojao je i nekakav kontinuitet u svemu tome, pošto su komunisti već dvadesetih godina predlagali organizaciji Hrvatske nacionalne omladine (HANAO) obrazovanje “jedinstvenog fronta”, a zatim su se orijentisali na moguću saradnju uglavnom sa grupom Stjepana Buća, koja će kasnije oformiti “Hrvatsku nacionalsocijalističku stranku” Hitlerovog tipa, pa pokazali spremnost da se, pod izvesnim uslovima, napravi izborni sporazum sa frankovcima.² Kada je Pavelić odmah po uvođenju diktature otišao u inostranstvo, i radi oružane borbe sklopio sporazum sa VMRO Vanče Mijalova, tražeći za to oslonac u Italiji i Mađarskoj, onda je rukovodstvo KPJ u emigraciji to zvanično osudilo³, ali su njeni aktivisti u Jugoslaviji upravo u tom trenutku nalazili najviše razloga za saradnju. Omladinski rukovodioci, koji su tada bili u vrhu SKOJ-a i KPJ, smatrali su da je Pavelićeva stranka u tadašnjoj situaciji “objektivno revolucionarna” iz ovih razloga:

“ 1. Zbog toga što se bori protiv fašističke diktature i za buržoasko-demokratski režim;

2. zbog toga što želi samostalnu Hrvatsku;

3. zbog toga što je sklona da u ovoj borbi nastupa i oružanom silom.”⁴

Oni u toj stranci ne vide fašistički pokret (to je po njima “vojno-fašistička diktatura”, koja je u Jugoslaviji na vlasti), već “građansko-nacionalističku stranku u kojoj postoji leva struja… s kojom mi sarađujemo i koja nam je veoma bliska.”

[…]

Najveću moguću podršku i solidarnost sa ustašama rukovodstvo KPJ je izrazilo u vreme njihove akcije nazvane “ličkim ustankom”, koji je pripreman izvan zemlje s namerom da se ispita čvrstina Jugoslavije i mogućnost njenog rušenja. U tu svrhu je sa italijanske teritorije prebačeno lađom oružje, a u leto 1932. godine i desetak uniformisanih i naoružanih ustaša, koji su se povezali sa ustaškim jezgrom na čijem su čelu bili Jurij-Juca Rukavina, bivši austrougarski oficir, i Andrija Artuković. Planirani “ustanak”, koji je započeo 7. septembra 1932. godine napadom na žandarmerijsku stanicu u Brušanima, sveo se, ipak, na manji incident: žandarmi su odoleli oružanom napadu, a u kasnijoj poteri ubili jednog ustašu, dok su se ostali prebacili na italijansku teritoriju (Zadar).⁶

[…] Najveći značaj ovoj akciji ustaša pridali su komunisti. Oni u njoj nisu gledali ono što stvarno jeste – izolovanu diverzantsku akciju ubačenih terorista – već početak ustanka seljaka u Hrvatskoj. […] Odmah po saznanju o događajima u Lici partijsko rukovodstvo u Beču odlučilo je da uputi proglas (posebno i za vojnike), a zatim da organizuje odlazak ljudi u te krajeve.⁷ U proglasu se poziva i “cijeli hrvatski narod” da svim snagama podupre ustaše, kako bi se ovaj “revolucionarni pokret”, koji je otpočeo u Lici, raširio po celoj Hrvatskoj i da i usamljene terorističke akcije pojedinaca “iskoristi u svoje svrhe”. Od radnika i seljaka Srbije se u ovom proglasu tražilo da pomognu borbu “ustaša” i naroda u Lici i Hrvatskoj.⁸ Potom je sekretar Partije Gorkić uputio direktive partijskim organizacijama na terenu da se “solidarišu” sa ustaškim pokretom i da, uz kritiku fašističkog vođstva tog pokreta, praktično rade među samim ustašama, s ciljem da rukovodstvo ustaške borbe pređe u ruke pristalica “saveza radnika i seljaka”. Još im je skrenuta pažnja da izolovane akcije ustaških odreda mogu biti polazna tačka za razvijanje nacionalne borbe masa, jer bi ova ustaška, i uopšte partizanska (gerilska) borba, mogla biti važan činilac u borbi protiv “vojno-fašističke dikature”.⁹

Povezivanje pristalica ustaša i komunista trebalo je da zadobije neke organizacione oblike ponajpre preko “Grupe hrvatskih nacionalnih revolucionara”, koje je rukovodstvo KPJ nastojalo da formira potkraj 1932. godine. Drugi način je bio rad komunista među ustašama. Organizovanih ustaša bilo je na Korčuli i nešto na Pelješcu, i s njima su se povezivali simpatizeri komunista, kako bi se na taj način domogli oružja.

[…]

Drugi metod rada komunista bilo je uspostavljanje kontakta sa pojedinim ustaškim prvacima. U inostranstvu je takav kontakt bio uspostavljen u Berlinu sa Mladenom Lorkovićem, budućim ministrom unutrašnjih dela NDH. Iako se znalo da on održava vezu sa Pavelićem, Gorkić je sa njim uspostavio “indirektnu vezu”. Intervenisao je čak da se dvojica njegovih pristalica upute u Moskvu, navodno da bi se oni upoznali sa rešenjem nacionalnog i seljačkog pitanja, odnosno da bi se naučili agitacionom radu.¹⁰

Postoje i podaci da je ustaški prvak Branko Jelić u Berlinu imao direktnu vezu sa Kominernom.¹¹ Uopšte tada nije bilo ništa neobično da se i neki istaknuti komunista obrati lično samom Paveliću. Učinio je to Vladimir Ćopić, član CK i predavač na KUNMZ-u [Komunistički univerzitet nacionalnih manjina Zapada] u Moskvi, inače Pavelićev istomišljenik iz studentskih dana, moleći ga za neku ličnu intervenciju.¹²

U zemlji, bliski kontakt komunisti i ustaše imali su na robiji. Grupu ustaša na čelu sa Jucom Rukavinom, koja je učestvovala u “ličkom ustanku”, dočekali su komunisti u Sremsko-mitrovačkoj kaznioni gotovo kao heroje. Prihvatili su ih kao “hrvatske nacionalne revolucionare”, a nije im mnogo smetalo ni to što su se oslanjali na Italiju i Mađarsku. Imali su istovetne ciljeve – razbijanje Jugoslavije. Lako su se s njima slagali i nalazili zajednički jezik. Između jednog Milovana Đilasa i Juce Rukavine, kasnije ozloglašenog srpskog krvoloka u NDH, kao i između drugih komunista i ustaša na robiji “razvilo se pravo prijateljstvo”. Komunisti su nastojali da ih “prevaspitaju” i pridobiju za zajednički rad. U tom cilju vođeni su i “pregovori”, ali do nekog konkretnog sporazuma – kako piše Đilas – tada nije došlo.¹³

Zbog toga je, čak i u slučajevima kada su radnici bili izloženi fizičkim nasrtajima ustaša, sa vrha partije upozoravano da se sa globalnom kritikom ne pretera, jer bi to moglo da odbije pristalice ustaša od komunista.

Komunisti su načelno kritikovali ustaše iz više razloga: ponajpre zbog toga da partija ne izgubi oslonac i ugled u očima radničke klase Hrvatske, a ponajviše zbog toga što je trebalo napraviti razliku između komunista i ustaša, “razobličavati” ove kao fašiste, jer su Pavelićevom pokretu bili “privrženi i mnogi radnici i seljaci, koji se smatraju komunistima”. Ali se uvek pazilo da se ovom kritikom ne naškodi ostvarenju zajedničkih ciljeva. Zbog toga je, čak i u slučajevima kada su radnici bili izloženi fizičkim nasrtajima ustaša, sa vrha partije upozoravano da se sa globalnom kritikom ne pretera, jer bi to moglo da odbije pristalice ustaša od komunista. Pozvalo se pri tome i na iskustvo nemačkih komunista, koji su bili taktični u napadima protiv fašista, kako se ne bi mogao izvesti pogrešan zaključak da je KP Nemačke pristalica versajskog sistema. Tako isto kritikom ustaša mogao se stvoriti kod hrvatskih radnika utisak da su se komunisti našli na istoj liniji sa “velikosrpskim režimom”, odnosno “jugofašizmom”. Đuro Cvijić je stoga opominjao da glavni neprijatelji nisu ni Pavelić, ni vođe HSS i SDS, već su to “velikosrpski vlastodršci i njihov sistem ugnjetavanja hrvatskog naroda”: “Izjednačavanje fašističkog pokreta, koji je nastao u borbi ugnjetenog naroda za nacionalno oslobođenje sa fašizmom vladajuće nacije stvarno ne predstavlja uopće nikakvo suzbijanje hrvatskog šovinizma i fašizma, već mu daje hranu za borbu protivu nas, jer objektivno ide na ruku velikosrpskom fašizmu”.¹⁴ Sekretar CK Gorkić bio je u prilici da suzbija “jednostranu” kritiku na račun ustaša, protiveći se da su oni samo eksponenti italijanskog fašizma: “Jer oni su danas”, piše Gorkić, “htjeli mi to ili ne htjeli, dopadalo se to nama ili ne, također i izraz porasta revolucionarnih tendencija u hrvatskom narodu… Ovu dvostranost grupe Pavelića ne sme se zaboraviti. Subjektivno, on je nacionalni fašista. Objektivno, on i protiv svoje volje i protiv naše volje, također izražava i porast revolucionarnih, nacionalno-revolucionarnih tendencija u masama hrvatskog naroda”.¹⁵

Kada je kasnije politikom “narodnog fronta” u Moskvi napravljen zaokret u borbi protiv fašizma, onda se preko višegodišnje privlačnosti ustaša za komunistički pokret prešlo lako jednom Gorkićevom samokritikom da je do “nepravilne ocjene” ustaškog pokreta dolazilo zbog toga što je on “u naoružanju hrvatskih fašističkih izabranika više gledao kao na izraz spremnosti hrvatskog naroda na revolucionarnu borbu, nego – kao što je trebalo – posledicu nastojanja jednog dijela hrvatske buržoazije da borbu hrvatskog naroda potčini interesima imperijalističkih grupa.”¹⁶

(Branislav Gligorijević, Kominterna, jugoslovensko i srpsko pitanje, Institut za savremenu istoriju: Beograd 1992, 258-263)

---

1 Arhiv Jugoslavije (AJ), KI, 1930/18a

2Cvijić je u kritici “otvorenog pisma” tvrdio da se radilo o ponudi frankovaca, na šta su komunisti odgovorili postavljajući određene uslove, AJ KI/1928/209

3AJ, KI, 1929/79, Zapisnik proširene sednice PB CKKPJ, 27-29.V 1929.

4AJ, KI, 1929/26, Pismo “Jagića” (Mija Oreškog), Balkanskoj komisiji, aprila 1929.

5AJ, KI, 1929/28, Primedbe “Belića” (Vilima Horvaja) na pismo Zapadnoevropskog bioa IKKI.

6Todor Stojkov, O takozvanom Ličkom ustanku, “Časopis za suvremnh povijest” 2 (1970), 173-174.

7AJ, KI, 1932/266, Zapisnik sednice SK, 19.X 1932.

8AJ, KI, 1932/199.

9AJ, KI, 1932/150.

10AJ, KI, 1932/158, 1933/7.

11Vidi više: Kominterna i Jugoslavija, Beograd 1935.

12AJ, KI, 1933/65.

13Milovan Đilas, Uspomene revolucionara 1956, 237-238. Kasnije objavljene Memoir of a Revolutionary, New York 1973 (Citiran je rukopis kao izvorniji tekst).

14AJ, KI, 1932/413.

15AJ, KI, 1932/303.

16Ivan Očak, Gorkić, život, rad, pogibija., Zagreb 1988, 139-140.